Między socjologią a językoznawstwem: analiza dyskursów internetowych na temat apostazji
DOI:
https://doi.org/10.26485/PS/2025/74.4/1Słowa kluczowe:
apostazja, media społecznościowe, Kościół katolicki, analiza dyskursu, językoznawstwo korpusoweAbstrakt
Celem artykułu jest analiza internetowych dyskursów dotyczących apostazji w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem grupy facebookowej „Apostazja 2020”, w której użytkownicy dyskutują o formalnym wyjściu z Kościoła Katolickiego. Badanie stanowi próbę integracji perspektyw socjologicznej i językoznawczej, aby odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób apostazja jest konstruowana w dyskursie publicznym.
Rama teoretyczna artykułu opiera się na kategoriach pola, kapitału, dominacji symbolicznej, władzy symbolicznej, habitusu oraz doksy, zaproponowanych przez Pierre’a Bourdieu. Kategorie te wykorzystano, by ukazać, jak poprzez apostazję kwestionowana jest dominująca pozycja Kościoła Katolickiego w Polsce. Do analizy materiału badawczego zastosowano dwa komplementarne podejścia: lingwistykę korpusową oraz historyczną analizę dyskursu (DHA), co pozwoliło na identyfikację strategii dyskursywnych stosowanych przez apostatów do budowania kontrdyskursów, redefiniujących ich pozycję w polu religijnym i polu władzy.
W analizie podkreślono sposoby, w jakie apostaci podważają symboliczną władzę Kościoła Katolickiego. W ich narracjach Kościół sprawuje swoją arbitralną władzę, zmieniając zasady i generując formalne trudności dla tych, którzy próbują dokonać apostazji. Walka o przejęcie kontroli manifestuje się m.in. poprzez strategie nominacji i predykacji, np. poprzez sposoby nazywania duchownych i samych siebie, apostaci usiłują narzucić własne reguły gry. W ten sposób kwestionowany jest ortodoksyjny, znormalizowany wizerunek Kościoła, a wysoki kapitał symboliczny duchownych podlega renegocjacji zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz pola religijnego. Apostaci nie dyskutują kwestii dotyczących samej wiary (chyba, że są sprowokowani przez osoby z zewnątrz), krytyka dotyczy samej instytucji Kościoła.
Bibliografia
Bauman Zygmunt. 1993. Postmodern ethics. Oxford: Blackwell.
Boukala Salomi. 2016. “Rethinking topos in the discourse historical approach: Endoxon seeking and argumentation in Greek media discourses on «Islamist terrorism»”. Discourse Studies 18(3): 249–268. https://doi.org/10.1177/1461445616634550.
Bourdieu Pierre. 1977. Outline of a theory of practice. Cambridge: Cambridge University Press.
Bourdieu Pierre. 1984. Distinction: A social critique of the judgment of taste. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Bourdieu Pierre. 1991. The logic of practice. Cambridge: Polity Press.
Chrostowski Mariusz. 2023. “«Unholy Alliance»: Identification and prevention of ideological and religious frames between right-wing populism and Christianity in Poland”. Zeitschrift Für Religion, Gesellschaft Und Politik 7(1): 321–348. https://doi.org/10.1007/s41682-023-00146-3.
CLARIN WebServices. n.d. Multiemo and LEM.
Coleman Stephen. 2017. Can the Internet strengthen democracy? Cambridge: Polity Press.
Congregation for the Doctrine of the Faith. 1983. Code of Canon Law. Vatican: Libreria Editrice Vaticana.
Dettlaff Rafał. 2016. Apostazja a formalny akt wystąpienia z Kościoła katolickiego w kanonicznym prawie karnym. Poznań: Wydawnictwo Kontekst.
Eberts Mirella W. 1998. “The Roman Catholic Church and democracy in Poland”. European-Asia Studies 50(5): 817–842. https://doi.org/10.1080/09668139808412567.
Enstedt Daniel, Göran Larsson, Teemu T. Mantsinen. 2020. Leaving religion: Introducing the field. In: Handbook of leaving religion. D. Enstedt, G. Larsson, T.T. Mantsinen (eds.). 1–13. Leiden: Brill.
Gillings Mathew, Gerlinde Mautner, Paul Baker. 2023. Corpus-assisted discourse studies. Cambridge: Cambridge University Press.
Grabowska Magdalena. 2023. Odchodząc od wierzeń: Analiza narracyjna dyskursu o apostazji. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Grzymała-Busse Anna Maria. 2015. Nations under God: How churches use moral authority to influence policy. Princeton (N.J.): Princeton University Press.
Gręźlikowski Janusz. 2012. “Spór o odstępstwo od wiary i Kościoła”. Teologia i Człowiek 26: 95. https://doi.org/10.12775/TiCz.2014.019.
Gwiazda Anna. 2021. “Right-wing populism and feminist politics: The case of Law and Justice in Poland”. International Political Science Review 42(5): 580–595. https://doi.org/10.1177/0192512120948917.
Institute of Church Statistics. n.d. Statystyki nt. apostazji w Polsce. https://www.iskk.pl/badania/religijnosc/303-statystyki-nt-apostazji-w-polsce [access: 12.7.24].
Institute of Church Statistics. 2023. Auarium Statisticum Ecclesia in Polonia. Warsaw: Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego (ISKK).
Kieraś Witold, Łukasz Kobyliński, Maciej Ogrodniczuk. n.d. “Korpusomat – a tool for creating searchable morphosyntactically tagged corpora”. https://doi.org/10.12921/CMST.2018.0000005.
Koptyra Bartłomiej, Anh Ngo, Łukasz Radliński, Jan Kocoń. 2023. “Clarin-emo: Training emotion recognition models using human annotation and chatgpt”. International Conference on Computational Science: 365–379. Cham: Springer Nature Switzerland.
Luckmann Thomas. 2023. The invisible religion: The problem of religion in modern society. London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781003257875.
Lyotard Jean-François. 2002. The postmodern condition: A report on knowledge. 13th print ed., Minneapolis: University of Minnesota Press.
Macgilchrist Felicitas. 2020. Textbooks. In: The Routledge handbook of critical discourse studies. J. Flowerdew, J.E. Richardson (eds.). 525–539. London: Routledge.
Mandes Sławomir. 2020. “Clerical sexual abuse in an illiberal state: The case of Poland”. Journal of Church and State 62(1): 110–134. https://doi.org/10.1093/jcs/csz089.
Mantsinen Teemu T., Kati Tervo-Niemelä. 2020. Leaving Christianity. In: Handbook of leaving religion. Daniel Enstedt, Göran Larsson, Teemu T. Mantsinen (eds.). 67–81. Leiden: Brill.
Mapa Apostazji. 2020. https://mapaapostazji.pl [access: 12.03.24].
Pannofino Nicola, Mario Cardano. 2018. “Exes speak out, narratives of apostasy: Jehovah’s Witnesses, Scientology and Soka Gakkai”. International Journal for the Study of New Religions 8(1): 1–26. https://doi.org/10.1558/ijsnr.34152.
Piasecki Maciej, Tomasz Walkowiak, Maciej Maryl. 2017. Literary exploration machine: A new tool for distant readers of Polish literature. Digital Humanities Conference 2017.
Polish Episcopal Conference. 2016. Dekret Ogólny Konferencji Episkopatu Polski w sprawie wystąpień z Kościoła oraz powrotu do wspólnoty Kościoła. Warsaw.
Porter-Szucs Brian. 2011. Faith and fatherland: Catholicism, modernity, and Poland. Oxford: Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195399059.001.0001.
Ramet Sabrina P. 2017. Controversies in the social and political engagement of the Catholic Church in Poland since 1988. In: Religion, politics, and values in Poland: Continuity and change since 1989. S.P. Ramet, I. Borowik (eds.). 19–40. New York: Palgrave Macmillan US. https://doi.org/10.1057/978-1-137-43751-8_2.
Reisigl Martin, Ruth Wodak. 2009. The discourse-historical approach (DHA). In: Methods for critical discourse analysis. Ruth Wodak, Meyer Michael (eds.). 87–121. London: Sage (2nd revised edition).
Reisigl M. 2017. The discourse-historical approach. In: The Routledge handbook of critical discourse studies. J. Flowerdew, J.E. Richardson (eds.). 44–59. London: Routledge.
Statistics Poland [GUS]. 2011. Poland National Census 2011. Warsaw.
Statistics Poland [GUS]. 2021. Poland National Census 2021. Warsaw.
Szymonik Marian. 2022. “Moralny wymiar apostazji. Uwagi w kontekście filozofii klasycznej”. Rocznik Tomistyczny II. https://doi.org/10.5281/ZENODO.7539270.
Taylor Charles. 2007. A secular age. Cambridge: Harvard University Press.
Tofiluk Jarosław. 2004. “«Apostasia i anastasis» w wymiarze eschatologicznym”. Elpis 6/9/10: 105–115.
Trojanowski Bartosz. 2022. “Limitation of the right to request the erasure of personal data in the context of sacramental matters and canonical status in the Catholic Church in Poland”. Teka Komisji Prawniczej PAN Oddział w Lublinie 15: 341–356. https://doi.org/10.32084/tkp.4476.
Weber Max. 1946. Science as a vocation. In: Science and the quest for reality. H.H. Gerth, C. Wright Mills (eds.). 382–394. London: Palgrave Macmillan UK.
Wenz Witold. 2010. “Apostazja i formalny akt wystąpienia z Kościoła. Zasady postępowania w świetle norm kościelnych”. Studia Salvatoriana Polonica 4: 129–151.
Wilson Bryan R., Steve Bruce. 2016. Religion in secular society: Fifty years on. Oxford: Oxford University Press.
Wodak Ruth. 2015. Critical discourse analysis, discourse-historical approach. In: The international encyclopedia of language and social interaction. K. Tracy, T. Sandel, C. Ilie (eds.). 1–14. Wiley. https://doi.org/10.1002/9781118611463.wbielsi116.
Zuba Krzysztof. 2010. “The political strategies of the Catholic Church in Poland”. Religion, State and Society 38(2): 115–134. https://doi.org/10.1080/09637491003726596.
Žagar Igor. 2010. “Topoi in Critical Discourse Analysis”. Lodz Papers in Pragmatics 6(1): 3–27. https://doi.org/10.2478/v10016-010-0002-1.
