Sztuka postantropocentryzmu: koncepcje, wyzwania, dylematy
DOI:
https://doi.org/10.26485/AI/2025/27/19Słowa kluczowe:
antropocen, sztuka ekologiczna, holobiont, postantropocentryzm, sztuka symbiontyczna, terytorium, sztuka transdyscyplinarna, twórczość nie-ludzka.Abstrakt
Posthumanizm i postantropocentryzm znacząco wpłynęły na najważniejsze aspekty paradygmatu sztuki, przekształcając koncepcję twórczości artystycznej i tworząc nowe wyzwania dla jej odbiorców. Proponując odmienne niż w tradycyjnym systemie humanistycznym reguły rządzące relacjami między ludźmi a bytami nie-ludzkimi, prowadzą do ukształtowania się nowych koncepcji sprawczości twórczej, przeobrażenia natury i statusu dzieła sztuki, a także zmian w charakterystyce jego odbioru. Estetyka i teoria sztuki, które od połowy XX wieku przeszły liczne wstrząsy, wystawione są tym samym na nowe wyzwania. W niniejszym artykule przyglądam się wybranym procesom z tego obszaru i rozważam niektóre koncepcje teoretyczne oraz wyrosłe z nich praktyki artystyczne, które miały znaczący wpływ na kształtowanie się nowej sytuacji w polu sztuki. W szczególności analizuję zagadnienia antropocenu, terytorium, holobiontu i twórczości transgenicznej, koncentrując się na kilku wystawach prezentowanych w ostatnich latach, które poruszają wskazane kwestie i prezentują związane z nimi trendy w sztuce, a także przywołując i analizując wybrane prace z tej dziedziny.
Bibliografia
Asgari Sassan (2014) Chapter Ten – Epigenetic Modifications Underlying Symbiont-Host Interactions, “Advances in Genetics”, vol. 86, pp. 253-276.
Baedeker Jan, Fábregas-Tejeda Alejandro, Nieves Delgado Abigail (2020) The Holobiont Concept Before Margulis, “Journal of Experimental Zoology Part B: Molecular and Developmental Evolution”, vol. 334, no. 3, pp. 149-155. [https://doi.org/10.1002/jez.b.22931](https://doi.org/10.1002/jez.b.22931).
Ball Mieke (2002) *Travelling Concepts in the Humanities. A Rough Guide*, Toronto–Buffalo–London: University of Toronto Press.
Bourriaud Nicolas (2022) *Planet B. Climate Change and the New Sublime*, Dijon: Les presses du réel.
Bourriaud Nicolas (1998) *Relational Aesthetics*, Dijon: Les presses du réel.
Chiu Lynn, Gilbert Scott F. (2020) Niche construction and the transition to herbivory: Phenotype switching and the organisation of new nutritional modes, [in:] H. Levine, M. K. Jolly, P. Kulkarni, V. Nanjundiah, eds., *Phenotypic Switching: Implications in Biology and Medicine*, New York: Academic Press, pp. 459-482.
Douglas Angela E., Werren John H. (2016) Holes in the hologenome: why host-microbe symbioses are not holobionts, “MBio”, vol. 7, iss. 2, online [https://journals.asm.org/doi/epub/10.1128/mbio.02099-15](https://journals.asm.org/doi/epub/10.1128/mbio.02099-15).
Hilton Leon J. (2013) The Horse in my Flesh: Transspecies Performance and Affective Athleticism, “GLQ: A Journal of Lesbian and Gay Studies”, vol. 19, no. 4, pp. 487-514.
Jones Caroline A. (2022) Symbiontics: A Polemics for our Time, [in:] *Symbionts: Contemporary Artists and the Biosphere*, eds. C. A. Jones, N. Bell, S. Nimrod, Cambridge, Mass.: MIT Press, pp. 13-49.
Kerasovitis Konstantinos (2020) Post Qualitative Research – Reality through the Antihierarchical Assemblage of non-Calculation, “The Qualitative Report”, vol. 25, no. 13, pp. 56-70.
Kluszczyński Ryszard W. (2012) The Aesthetics of Reason and Care, [in:] ed. R. W. Kluszczyński, *Crude Life: The Tissue Culture & Art Project. Oron Catts & Ionat Zurr*, Gdańsk: Laznia Centre for Contemporary Art, pp. 72-91.
Kluszczyński Ryszard W. (2015) Hybrot art – Intermedia Creative Practices in the Postbiological Era, [in:] ed. R. W. Kluszczyński, *Guy Ben-Ary: Nervoplastica. Bio-robotic Art and its Cultural Contexts*, Gdańsk: Laznia Centre for Contemporary Art, pp. 168-243.
Kluszczyński Ryszard W. (2020a) Art and the Challenge of the Anthropocene, [in:] ed. R. W. Kluszczyński, *Towards a Non-Anthropocentric Ecology. Victoria Vesna and Art in the World of the Anthropocene*, Gdańsk–Łódź: Laznia Centre for Contemporary Art – Łódź University Press, pp. 238-279.
Kluszczyński Ryszard W. (2020b) Looking at the World through the Eyes of the Other? Art as Non-Anthropocentric Ecology, [in:] ed. R. W. Kluszczyński, *Towards a Non-Anthropocentric Ecology. Victoria Vesna and Art in the World of the Anthropocene*, Gdańsk–Łódź: Laznia Centre for Contemporary Art – Łódź University Press, pp. 6-27.
Kluszczyński Ryszard W., ed. (2021a) *Beyond Borders. Processed Body – Expanded Brain – Distributed Agency*, second edition, supplemented with illustrations, Gdańsk–Łódź: Laznia Centre for Contemporary Art – Łódź University Press.
Kluszczyński Ryszard W. (2021b) Transdisciplinarity: Art, Science, the Humanities, and Politics, [in:] ed. R. W. Kluszczyński, *Beyond Borders. Processed Body – Expanded Brain – Distributed Agency*, second edition, supplemented with illustrations, Gdańsk–Łódź: Laznia Centre for Contemporary Art – Łódź University Press, pp. 302-327.
Kluszczyński Ryszard W. (2021c) The Work of Art as a Collection. Violence, Death and Loss in the Art of Luz María Sánchez, “Art Inquiry”, vol. XXIII, pp. 283-288.
Kluszczyński Ryszard W. (2025) Artificial Intelligence – A New Medium of Art, [in:] ed. P. Andrade et al., *Unveiling Diverse Heritages of Otherness*, New York–Singapore: Springer.
Latour Bruno (2024) *How to Inhabit the Earth: Interviews with Nicolas Truong*, Cambridge: Polity.
Lovelock James (1979) *Gaia. A New Look at Life on Earth*, Oxford: Oxford University Press.
Margulis Lynn, Fester René (1991) *Symbiosis as a Source of Evolutionary Innovation: Speciation and Morphogenesis*, Cambridge: MIT Press.
Matyssek Rainer, Lüttge Ulrich (2013) Gaia: The Planet Holobiont, “Nova Acta Leopoldina”, no. 391, pp. 325-344.
Meyer-Abich Adolf (1943) Beiträge zur Theorie der Evolution der Organismen. I. Das typologische Grundgesetz und seine Folgerungen für Phylogenie und Entwicklungsphysiologie, “Acta Biotheoretica”, no. 7, pp. 1-80.
“Open Rivers” (2016), vol. 3 (*Water, Art & Ecology*).
Ptqk Maria, ed. (2021) *Science Friction. Life Among Companion Species*, Barcelona: CCCB.
Reichle Ingeborg, ed. (2021) *Plastic Ocean: Art and Science Responses to Marine Pollution*, Berlin–Boston: De Gruyter.
Scott Jill (2021) Reflections on Visual Perception, [in:] R. W. Kluszczyński, ed., *Beyond Borders. Processed Body – Expanded Brain – Distributed Agency*, second edition, supplemented with illustrations, Gdańsk–Łódź: Laznia Centre for Contemporary Art – Łódź University Press, pp. 132-151.
Srivastava Pragati, Sahgal Manvika, Dasila Hemant (2023) Microbial Symbiosis in Marine Ecosystem, [in:] R. Soni, D. C. Suyal, L. Morales-Oyervides, M. Fouillaud, eds., *Current Status of Marine Water Microbiology*, Singapore: Springer.
Jones Caroline A., Nimrod Selby, Bell Natalie, eds. (2022) *Symbionts: Contemporary Artists and the Biosphere*, Cambridge: MIT Press.
Thacker Eugene (2004) *Biomedia*, Minneapolis–London: University of Minnesota Press.
Vesna Victoria, Nacher Anna (2020) Diving Deep into the Blue Planet, Flying High into the Cosmos, [in:] R. W. Kluszczyński, ed., Towards a Non-Anthropocentric Ecology. Victoria Vesna and Art in the World of the Anthropocene, Gdańsk–Łódź: Laznia Centre for Contemporary Art – Łódź University Press, pp. 172–237.
Weibel Peter (2019) Open Codes. The World as a Field of Data, Karlsruhe: ZKM.
Wood-Charlson Elisha M., Marine symbioses: metazoans and microbes, [in:] S. A. Levin, ed., Encyc-lopedia of biodiversity, 2nd edition, New York: Academic, pp. 116–126.
